میراث آریا: واژه لغوی کریسمس یا به انگلیسی Christmas، به معنای مراسم عشای ربانی یا مَس، حدود سال هزار میلادی به‌صورت واژه Christes Maesse به معنی جشن میلاد مسیح، وارد زبان لاتین شده است، اما در ایران نیز کریسمس به مناسبت تکریم و گرامیداشت حضور مسیحیان از دیرباز، حائز احترام و جایگاه ویژه‌ای بوده و همواره در این ایام هم‌دلی و اتصال معنوی خاصی میان مسلمانان و مسیحیان برقرار می‌گردد که زیبنده باورمندان و معتقدان به ادیان است.

پس از حمله روس‌ها در دوران شاه‌عباس صفوی، حدود سال‌های ۱۶۵۳ میلادی به بخش‌های شمالی ایران بزرگ و قفقاز، موجی از کوچ ارامنه شهر جلفا واقع در استان آذربایجان شرقی فعلی به اصفهان در دوره شاه‌عباس صفوی بر پایه سیاست‌ها و تفکرات اقتصادی، فرهنگی و سیاسی انجام شد و پیامدهایی در پی داشت. نگاه ویژه پادشاهی و دولت صفویان به ارامنه در کنار سیاست‌های مذهبی صلاح‌اندیش و عاقلانه شاه‌عباس در قبال مسیحیان، به‌آرامی پاپ را متقاعد کرد که امکان بهره‌مندی از ظرفیت‌های مسیحیان ساکن فلات ایران به‌ویژه ارامنه و عاشوریان، در جهت تقویت کلیسای کاتولیک در برابر دولت سنی مذهب و رادیکال ترکان عثمانی وجود دارد، بدین‌ جهت، فرستادگان ویژۀ پاپ، همواره به دنبال جلب نظر ارامنه بودند تا آنان را به مسیحیت کاتولیک متمایل سازند.

کشیشان کاتولیک برای تحقق این هدف از مسیرها و راهکارهای مختلفی استفاده کردند؛ از جمله این اقدامات چنین بود که آنها با توجه به نقش اقتصادی ـ تجاری ارامنه جلفا، در دوره‌هایی با مشارکت دولت‌های اروپایی و برای تقویت و ثروتمند کردن تجار ارمنی جلفا، در تلاش برای ارائه امتیازات اقتصادی و مالی به آنان برآمدند. ارامنه جلفا نیز در ابتدا رویکرد مثبتی به مسیحیان روسی داشتند، اما پس از چندی، افشای نیات مخفی فرستادگان پاپ، به تقابل ارامنۀ جلفا با آنان انجامید؛ تقابلی که گاه به اخراج کشیشان کلیسای روس از جلفا می‌انجامید.

محله جُلفا در شهر اصفهان که در دوران شاه‌عباس صفوی و پس از حملات پیاپی دولت عثمانی و روس‌ها به ایران برای اسکان ارامنه مهاجر تأسیس شد، یک محله کهن ارمنی‌نشین است که در کناره جنوبی زاینده‌رود بنا شده است. نامِ جلفا، از نام شهر جلفا در کرانه رود ارس گرفته‌ شده‌ است که ساکنان اصلی آن ارمنیان هستند، اما از علل اصلی کوچ ارامنه مسیحی به اصفهان که با دستور شاه‌عباس صورت پذیرفت، می‌توان به این اشاره کرد که شاه‌عباس می‌خواست با استقرار ارمنیان در جلفا از حملات عشایر بختیاری به اصفهان جلوگیری کند. همچنین با توجه به این موضوع که ارمنیان تجار و کاسبان باتجربه‌ای بودند و با هندوستان و ملل دیگر رابطه تجاری حسنه‌ای داشتند، شاه‌عباس برای تقویت قدرت و بنیه تجاری کشور به وجود آنها نیاز داشت. نکته دیگر اینکه ارمنیان در کشاورزی و زراعت مهارت داشتند و سخت‌کوشی آنان در این رشته، وجودشان را برای آبادی، عمران، آبادانی و دامداری، حائز اهمیت می‌کرد.

دو کلیسای وانک و یاکوب مقدس در اصفهان از بناهای مذهبی مسیحیان هستند که دارای تزیینات و نقاشی‌های منحصربه‌فرد و خاصی به سبک نقاشان ارامنه بوده و حدود ۴۰۰ سال پیش احداث شده است. سبک معماری این دو کلیسا که امروزه در زمره آثار تاریخی و فرهنگی ارزشمند ایران‌زمین به شمار می‌رود، بدین گونه است که ازاره‌ها از کاشی خشتی چندرنگ و در بالای آن نقاشی، الهام گرفته از کتب مقدس انجیل است. کهن‌ترین کلیسا در جلفا کلیسای یعقوب مقدس یا هاکوپ است که در گوشه شمال غرب صحن فعلی کلیسای مریم مقدس بنا نهاده شده و تاریخ ساختمان آن را سال ۱۰۵۶ ارمنی مشخص کرده‌اند. پس از کلیسای هاکوپ، قدیم‌ترین کلیسای جلفا کلیسای گیورک است که در خیابان حکیم‌ نظامی فعلی قرار دارد. داخل این کلیسا از معماری ساده و بی‌آلایشی بهره‌گیری شده و فقط یک تابلوی نقاشی نفیس در قسمت محراب آن نصب‌ شده است، اما اهمیت این کلیسا از آن‌ جهت است که 15 قطعه از سنگ‌های یکی از کلیساهای کهن ارمنستان را ارمنیان با خود حمل کرده و بعضی از آن‌ها را در این کلیسا نصب کرده‌اند. این کلیسا یکی از اماکن مقدسه ارامنه در جهان به شمار می‌رود.

کلیساهای ارمنیان ایران را می‌توان به سه گروه اصلی تقسیم کرد؛ کلیساهایی که پیش از سده چهاردهم میلادی در ایران ساخته‌ شده‌اند، کلیساهای روزگار صفوی و کلیساهای سده‌های نوزدهم و بیستم میلادی. پراکنش کلیساها در ایران مطابق با سکونت هم‌وطنان ارمنی و مسیحیان ساکن ایران، به‌طور عمده در استان‌های آذربایجان غربی و شرقی، تهران و اصفهان است، از این‌ رو بسیاری از مراسم و گردهمایی‌های مناسک مذهبی کریسمس در این استان‌ها و شهرهای تابعه آن‌ها انجام می‌شود. کلیساهایی که پیش از سده چهاردهم میلادی ساخته‌ شده‌اند بیشتر در آذربایجان هستند. این کلیساها با مصالح سنگ تراشیده شده بنا شده‌اند. کلیساهای دوره صفوی بیشتر در استان‌های اصفهان، شیراز و بوشهر ساخته‌ شده‌اند. کلیساهای اصفهان با مصالح معماری آجر و خشت خام بنا شده‌اند و گنبد آن‌ها گرد و مدور است. کلیساهای سده‌های نوزدهم و بیستم میلادی، با رعایت سبک معماری ارمنی، در اکثر شهرهایی که ارمنیان در آن‌ها سکونت دارند ساخته‌ شده ‌است.

با وجود مسیحیان در ایران، بدیهی است که مراسم مذهبی کریسمس در اقصی نقاط ایران برگزار می‌شود. آیین‌های کریسمس اشکال متفاوتی دارد که به فراخور جمعیت مسیحیان ایران که بیشتر در شهرهای ارومیه، تبریز و اصفهان زندگی می‌کنند و به دو بخش ارمنی‌ها و آشوری‌ها تقسیم می‌شوند، برگزار می‌شود. آشوریان از اقوامی هستند که سالیان درازی در ایران کهن زندگی کرده‌اند و از بدو پیدایش مسیحیت به این آیین روی آورده‌اند. آنها نیز مانند بیشتر مسیحیان در سراسر دنیا، بیست و پنجم دسامبر را سالروز تولد عیسی مسیح دانسته و این روز را به جشن و پایکوبی می‌پردازند. ۲۵ روز مانده به میلاد مسیح، مسیحیان آشوری روزه‌ای به نام روزه پرهیز می‌گیرند و در این مدت از خوردن گوشت و لبنیات خودداری می‌کنند. با رسیدن روز ۲۵ دسامبر آشوریان روزه خود را شکسته و با حضور در کلیسا، مراسم عشای ربانی را انجام می‌دهند. بر خلاف مسیحیان در دیگر نقاط جهان که روز اول ژانویه را به‌عنوان روز آغازین سال نو می‌شناسند، این روز برای آشوری‌ها هم‌زمان با روز ۱۳ فروردین در ایران است. ارامنه بر اساس تقویم مذهبی خود، ۶ ژانویه را به‌عنوان روز کریسمس و میلاد حضرت مسیح گرامی می‌دارند. اگرچه هم‌زمان با همه مسیحیان جهان، روز ۲۵ دسامبر هم مراسم کریسمس در کلیسای وانک و محله ارمنی‌نشین اصفهان و تهران و سایر نقاط کشور برگزار می‌شود و در این روز آداب‌ورسوم سال نو و کریسمس همچون تهیه کیک مخصوص کریسمس، کارت تبریک سال نو میلادی، آویزان‌ کردن جوراب‌های مخصوص کریسمس، درخت کاج تزیین‌شده به‌همراه بابا نوئل در این مراسم حضور دارند، اما این مراسم مورد تکریم و توجه همیشگی ایرانیان مسلمان، کلیمی یا زرتشتی در طول تاریخ بوده و این امر تاکنون استمرار دارد.

گزارش از هانی رستگاران، مسئول ثبت میراث فرهنگی ملی و جهانی استان سمنان

انتهای پیام/